Atölye

Haber üretirken herkesle irtibat kurabilirsiniz ama karşınızdakinin sizi kandırmasına izin vermeyin

Recep Yeter
Dijital Medya Okulu

Muhabirliği bilmeden meslekte başarılı olamazsınız. İster kameraman olun, ister görsel yönetmen olun, ister tasarımcı olun haberi bilmeden yapamazsınız. Başlığa neyi çıkaracağınızı, başlığı kaç punto yapacağınızı, fotoğrafı başlığın neresine koyacağınızı, spotu nasıl çıkaracağınızı bilmeden gazeteci olunmaz. İster dijitalci olun, ister belgeselci olun, ister senaryo yapın işin temeli haberdir. Ne konuda çalışıyor olursanız olun haberi bilme dozajınız birbirinizden farklı olabilir. Gazetecilik, haberdir. Bu haberi yapacak kişi, gazetecidir. Gazeteci kimdir?

Recep Yeter

Bir haberde “niçin?”in cevabı yoksa ötekilerin hiçbir anlamı yoktur

“Niçin”i olmayan haber, haber olmaz. 5N1K’dan “niçin?” olmazsa 5N1K’daki diğerlerinin bir değeri olmaz. Bir haberde “niçin?”in cevabı yoksa ötekilerin hiçbir anlamı yoktur. Bir konuyu size nakşetmeye çalışanlar da ”niçin?”i sizden saklayabilirler, bir konuyu sizden kaçırmak isteyenler de “niçin?”i sizden saklayabilirler. Okuduğunuz haberde “niçin?”i göremiyorsanız o haberde bir şeyi sizden saklıyorlardır ve bir şeyi sizden gizliyorlardır. Haberin “niçin?”i var. Gazetecinin “niçin?”i var mı? Gazetecinin, niçin gazetecilik yaptığına cevabı yoksa yaptığı haberlerde “niçin?”i ne kadar ekleyebilir…

Gazeteciliğe başladığınızda tercihler ile yüz yüze geleceksiniz. Lösemiyle ilgili mi haber yapayım yoksa kedilerin sahiplendirilmesiyle ilgili mi haber yapayım? Suriye’deki iç savaşla ilgili mi çalışayım, acil servislerde insanların yaşadıkları problemler ile mi ilgileneyim?

Yaptığınız haberin neyi etkileyip neyi etkilemeyeceğini önceden bilmeniz gerekiyor

Arabada görmek için arabanın sileceklerinin çalışması lazım. Her taraftan toz yağıyor bize. Sosyal medyadan, gazetelerden, televizyondan toz yağıyor ve zihnimizi her gün mahvediyorlar. Bizim de sileceklerimizi çalıştırmamız lazım. Gözümüzün iyi çalışabilmesi için, zihnin iyi çalışabilmesi için, sezgilerin açık olması için bize de silecek lazım. Sileceklerimiz çalışmazsa kaza yaparız. Yaptığımız kaza sadece bizim arabamızı etkilemez. Biz gazetecilik yapıyoruz. Sosyal medyayı aktif kullanan bir mecradaysak yaptığınız haberden etkilenen çok olur. Haberin şehvetiyle, askerlerin bulunduğu noktayı belirten fotoğrafı paylaştınız, PKK havanı oraya gönderir ve askerler sizin yüzünüzden şehit oldu. Geçmiş olsun… Bizim kullandığımız arabada sadece kendimiz yokuz. Biz, haberi taşıyoruz. O yüzden zihnimiz açık olacak. Ben neye hizmet ediyorum, ben niçin bu haberi yapıyorum? Bu sorulara sürekli cevap vereceksiniz.

Yaptığınız haberin neyi etkileyip neyi etkilemeyeceğini önceden bilmeniz gerekiyor. Biz buna, “basiret sahibi olmak” diyoruz. Basiret, görmek demek. Basiret, haberi yaptığınızda bu haberden etkilenecek kişilerin başına gelebilecek olanları görmektir. Memleketi etkileme ihtimali olan durumu fark etmek, durumun ilerisinin farkında olmak basirettir. Basiret, ilerisini görmek demektir. Sadece yapacağın haberle değil, yaptığın haberlerin de gelecekte nasıl etki oluşturacağını fark etmek basiretle alakalıdır. Kılıçtaroğlu bir seçim de oy kullanamamıştı. Kılıçtaroğlu’nun basın danışmanı kendi kendine, “Başkanım gazetecilerin karşısına nerede çıkacak” diye sormaz mı?  Sen nasıl basın danışmanısın… Bunu önceden planlamış olsan, gidip uyarabilirsin adamcağızı oy için. Basiret sahibi değilsin. İleriyi okuyamamışsın.

Gazeteciliği para kazanmak için yapacaksanız mesleği bırakıp gidin

Haberi nereden bulacağız? Haberden bol bir şey yoktur basiret sahibi olan adama. Feraset ve basiret sahibisiniz, bir bilgi geldi ama bu bilgiyi ne yapacaksınız? Gazeteciliği para kazanmak için yapacaksanız mesleği bırakıp gidin. Bu meslek, para kazanmak için yapılmaz. Bu meslekten çok daha iyi para kazandıran meslekler var. Amacınız para kazanmak değilse sizin belli değerleriniz vardır. Öyle bir şey yapmalısınız ki para kazanmadan önce sizi mutlu etsin. Ben, bu meslekle ilgili uyandığım her gün cebime avans koyarak başlıyorum. Çünkü sevdiğim mesleği yapıyorum ve bu mesleği yaptığım için huzurluyum. Bu benim için en büyük avanstır. Bu meslek bana huzur veriyor. Sorunlar her yerde var. O, başka bir konu ama ben bu mesleği yaptığım için huzurluyum. Bir haber yapıyorum, insanları mutlu ediyorum, binlerce insandan dua alıyorum. İşte huzur burada. Bu dünyada bundan güzel bir şey var mı?

Bir adım sonrayı düşünmelisiniz, başkasından farklı görmeyi öğrenmelisiniz

Gazeteciyken bilgiyi ne yapacaksın? Einstein’ın bulduğu şeyle atom bombası yaptılar. Gazetecilik öyle bir meslek ki sizin elinize atom bombasıyla aynı oranda etkili buton verir. Bir haber yaparsınız ve milyonların hayatını değiştirirsiniz.

Kendinizi çok iyi yetiştirin. Örneğin; okul bitene kadar iki dil öğrenin. Bugün bu coğrafyada İngilizce ve Arapça olmadan olmaz. “Celal Bayar kimdir?” diye soruyoruz arkadaşlara, bilmiyorlar. Gazetecilik yapıyorsanız, geçmişi bileceksiniz ve geçmişle geleceği okuyacaksınız. Kalifiye olduğunuzda iş aramazsınız, iş sizi arar.

Farklı bakmak zorundasınız, farklı görmek zorundasınız, farklı düşünmek zorundasınız. Herkesin gördüğünü herkes görüyor. O hikayeye odaklanmalısınız. Bir adım sonrayı düşünmelisiniz, başkasından farklı görmeyi öğrenmelisiniz.

Binlerce işi olmayan kişiden bir adım öne çıkabilmek farklı olmakla mümkün. Bir sürü işe alınmak için aday var. Herkesin bakıp aynısını gördüğü, benim de bakıp farklı bir şey görmediğim kırk tane adaydan seni seçmemi istiyorsun. Ama herkes baktığı şeyden aynı şeyi gördü. Kimse farklı bir şey görmedi. Kırk kişiden seni seçmemi bekliyorsun. O zaman iş buraya kalıyor: darı altında da olsa nasibiniz nasibinizdir.

Gazeteci bilgilendiriyor, eğitiyor, eğlendiriyor, üzüyor, sevindiriyor, eyleme yönlendiriyor, eylemden vazgeçiriyor gibi bir sürü işlevi var. Bunları her birinin farkında olarak gazeteci oluyorsunuz. Bunların her birini yapabilme gücünüzü bilerek, bunların her birini yapabilme iradesini bilerek gazetecilik yapacaksınız. Medya uyarı işlevi görüyor, köprü işlevi görüyor, uluslararası güce sahip. Bir manşet ile Türkiye’nin Suriye’deki pozisyonunu güçlendirebilirsiniz veya zayıflatabilirsiniz. Medya iletişim işlevi görüyor, bilinçlendiriyor, imaj ve prestijin güçlenmesine katkı yapıyor, toplumsal kamuoyu oluşturuyor, bilgilendiriyor, haber veriyor, hakemlik görevi yapıyor, ekonomik yaşama katkı sağlıyor. Örneğin; Türkiye’de üretilen yerli ürünlerin reklamını yapıyor ve Türkiye’deki esnafın güçlenmesini sağlıyor. Bir diğer örnek; Patates stokçularının haberini yaparak onları deşifre ediyorsun ve patatesin ucuzlamasını sağlıyorsun. Böylece ekonomik yaşama katkı sağlıyorsunuz.

Haber üretirken herkesle irtibat kurabilirsiniz ama karşınızdakinin sizi kandırmasına izin vermeyin

Medyanın size karşı nasıl bir taarruz halinde olduğunun sürekli farkında olacaksınız, kesinlikle eleştirmen olacaksınız. Her şeyi sorgulayacaksınız. Niçin üretildi bu medya? Bu haber niçin sunuluyor, bu haberin içinde bana faydalı olacak ne var? Burada konuşan kim, neyi amaçlıyor? Sorgulamanız gerekiyor. Haber üretirken herkesle konuşun, herkesle irtibat kurun, herkesten bilgi alın. Gazetecilikte temas, gazetecilikte ilişki önemlidir. Haber üretirken Herkesle irtibat kurabilirsiniz ama karşınızdakinin sizi kandırmasına izin vermeyin. Haber kaynağıyla muhatap olurken farkındalığı unutmayın. Gazeteci olarak seni iyi anlıyorum, her amacını biliyorum buna göre anlat imajını vermelisiniz. Karşınızdakine özgüveninizi hissettirin.

Haber kaynağıyla nasıl muhatap olacağız. Bilgileri aktarırken haber kaynağıyla nasıl temas kurmamız gerekiyor? Haber kaynağının bizi kandırmasının önüne nasıl geçeceğiz? Feraset ve basiret sahibi olacaksınız, gözünüz açık olacak. Haber kaynağına baktığınızda sizi kandırıp kandırmadığını o an anlamanız gerekiyor. Karşınızdaki haber kaynağını dinleyeceksiniz ama karşısında oturduğunuz an da karşınızdakinin amacını anlamalısınız. Örneğin; Arkadaşımıza birisi haber getirmiş. FETÖ üyeleriyle alakalı bir şey anlatıyor. Türkiye ile bağlantı yapıyor. FETÖ üyeleri milleti galeyana getirmeye çalışıyorlar, evleri yıkıyorlar.” diyerek anlatıyor. Tek soru karşınızdakinin maksadını anlamak için yetiyor. “Sizin orada eviniz var mı?” soru yeterlidir. Karşınızdaki gevelemeye başlıyordur. Karşınızdaki bir hikaye kuruyor, kendince bir dünya kuruyor. Sizi ikna etmek için kendi durumunu gizliyor. Fakat o adamı tek soruyla çözüyorsunuz. Yoksa diğer türlü kandırılıyorsunuz. Adam kendi mağduriyetini başka şeyler uydurarak çözmeye çalışıyor. Bunlara kanmamalısınız.

Bütün taraflardan gelen görüşlere açık olun, karşı karşıya gelmekten çekinmeyin

NEWS: Her yönde meydana gelen olaylar. NEWS: Kuzey, Güney, Doğu, Batı… Burası “news” kelimesinin çıktığı yerdir. Her tarafa açık olun, bütün taraflardan gelen görüşlere açık olun, karşı karşıya gelmekten çekinmeyin. Haberi üretirken bizim bir sistematiğimiz var. Gazetenin veya televizyonun çalışma şekli var. Yayın yönetmeni, yazı işleri müdürü, haber müdürü, birim şefleri var. Birim şeflerinden gelen bilgiler var, dışarıdan gelen bilgiler var. Bunlara hep beraber karar veren bir mekanizma var ama habere asıl karar verici muhabirdir. Haber genel yayın yönetmeni sizi bir habere gönderebilir. Siz sokağa çıktığınızda getireceğiniz bilgiye siz karar verirsiniz. Sokakta neyi gördüğünüze veya neyi görmediğinize siz karar verirsiniz. Haber üretimine muhabir karar verir. Bu yüzden medya kurumlarının en güçlü isimleri muhabirlerdir. İnternet birimlerinde bu kişi editör olarak geçiyor. Diğer haberlerden kolajlar yapıyor ve yeni başlıklar üretiyor. Dijital medyada da olması gereken editör, muhabirlikten gelmesi gerekir normalde. Muhabirlikten başlayıp editör ve daha sonra şef editör olması gerekir.

Örneğin, Doğuş borç yapılandırması açıkladı. Uzman ekonomi muhabiriyseniz, Türkiye ekonomisi için ne anlama geliyor? Bunu yorumlatmalısınız. Normal muhabir ise, “Doğuş, borç yapılanmasına gitti.” diyerek yazar sadece. Araştırmacı muhabir ise Doğuş grubunun içerisindeki kaynaklardan bunun neden böyle olduğunu anlamaya çalışıyor.

Haber kaynakları

Haber kaynağının karşısında kandırılmamamız gerekiyor. Haber kaynakları, bize bilgiyi ulaştırmaya çalışan kişilerdir. Bu kişiler;

Kendi yararlarına olan bilgiyi bize ulaştırmak isteyen kişiler olabilir

Başkalarının zararına olan bilgiyi bize ulaştırmak isteyen kişiler olabilir(Başkalarının zararına ise muhtemelen rakiplerinin zararınadır ve dolaylı yoldan kendisi yarar sağlar.)

Kamu yararına olan bilgiyi bize ulaştırmak isteyen kişiler olabilir(bunların arkasında da genellikle lobiler vardır)

Haber kaynaklarıyla muhatap olurken bunların niyetinin ne olduğunu algılamaya çalışmalısınız. Bu haber kaynağı bizzat olayı yaşayan kişi, birinci kaynak, olabilir. Örneğin, Taksim hastanesinde yangın çıktı. Buradaki birinci kaynak oradaki hasta olabilir ya da hastanede olan bir kişi olabilir. Hastanedeki kişilere ulaşamadık. O zaman başkaları ile görüşmeye başladık. O kişiler de tanıklardır. Dışarıdan yangını gören kişilerdir tanıklardır, olayı yaşayanlar değildir. İkincil kaynaklara geçtik, haberin değeri biraz zayıfladı. Tanıklardan bilgi aldığımız için birincil kaynaktan aldığımız bilgiye göre haberimiz zayıfladı. Okuyucu tanıklara mı daha çok güvenir yoksa olayı bizzat yaşayanlara mı güvenir? Tabi olayı yaşayanlara daha çok güvenir. İkincil kaynaklardan da bilgiye ulaşamazsak üçüncül kaynaklara geçeriz yani söylentilere. Haber bize genellikle üçüncül kaynaktan ulaşır. Bilgi bize üçüncül kaynaktan ulaşır. Üçüncü el kaynaktan yetinmeyip birinci kaynağa doğru adım atmamız gerekir.

Kamu kurumlarında en çok karşılaştığımız problemlerden bir tanesi, memurların konuşamaması. 657 sayılı kanundan dolayı memurların konuşma hakları yok. Kendi alanlarıyla alakalı basına açıklama yapamazlar. Açıklamayı ancak kurumun başındaki kişi izinle yapar. Bu durumda devlet memurları bize ikinci el ya da üçüncü el kaynaklık edebilirler. Söylentileri ifade ederler, tanıklıklar ifade ederler ama yaşadığını izah etmezler. Kamu kurumlarında en çok yaşadığımız problemlerden bir tanesi, alt düzeylerden bilgi alma hatasıdır. Örneğin, bakan veya müsteşar var ama biz daire başkanından bilgi almaya çalışıyoruz. Örneğin, daire başkanı var ama biz sekreterinden bilgi almaya çalışıyoruz. Mutlaka birinci ele ulaşmaya gayret etmeliyiz. En yetkili olan kişiye ulaşmaya çalışmalıyız.

Bize bilgi sağlayan çeşitli mekanizmalar da vardır. İç ve dış kaynaklar bize bilgi sağlar. İç kaynaklar; Türkiye içerisindeki haber ajansları, internet siteleri, basın bültenleri, güvenlik birimleri, adliyeler… Dış kaynaklar; Türkiye dışındaki haber ajansları, büyükelçilikler, konsolosluklar, yabancı temsilcilikler…

Haber kaynaklarıyla ilişkimizi tamamen kendimiz belirliyoruz

Haber kaynaklarıyla ilişkimizi tamamen kendimiz belirliyoruz. Haber kaynaklarımızın bizim haberlerimizde nasıl yer alacağını, onları nereye kadar haberin içerisine dahil edeceğimizi onların verdiği bilgilere göre karar veriyoruz. Haber kaynaklarının haberin içerisinde görünme şekillerini dört farklı kategoride görebiliriz.

Kayıtlı (on the record)

Arka plan (background)

Derin arka plan (deep background)

Kayıt dışı (off the record)

“On the record” bize bütün söyleneni haber kaynağının ismiyle beraber yayınlamaktır. Adamın ismi belli, kaynağı belli, ne söylediği belli, her şey ortadadır.

“Background” haber kaynağının ismi yok ama biz haber kaynağını ima ediyoruz. Örneğin, “İstanbul’da ünlü uyuşturucu baronu Zindaşti yakalandı, tüm sokağa kamera döşeyip her yeri izlediği öğrenildi.” Bu bilgiyi biz polislerden almış olabiliriz. Haberi okuyan kişi bu bilginin polisten alındığını tahmin edebilir. Bu bilgiyi bize bir polis vermiştir ama ismini yazmamışızdır.

“Deep background” kaynağın verdiği bilgiler kullanılır, ismi yazılmaz ve ima da edilmez. Burada araştırmacı gazetecilik devreye giriyor. Araştırmacı gazetecilik; ismini yazamayacağımız ve ima edemeyeceğimiz bilgileri araştırarak okuyan insanların o bilginin doğru olacağına kanaat getireceği biçimde olgunlaştırmak ve bu şekilde kamuoyuna takdim etmek.

“Off the record” verilen bilginin asla yazılmamasıdır. İsim vermek ve ima etmek yoktur. Sadece durumun bilinmesi için verilen bilgidir. Bu bilgi şu işimize yarar; ileride bir olay olduğunda biz o bilgi sayesinde olan olayın arka planındaki gerçekleri biliriz. Bağlantıları kurarsınız ve vakti gelirse haberi yazarsınız.